Ký ức theo dòng đời – Câu chuyện về một người mở đường

Tư liệu quý về những mũi phá rào trong phát triển kinh tế ở Việt Nam trước đổi mới

Vào những năm 70, 80 của thế kỷ trước, khi Việt Nam vận hành một nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung cao độ, mang đậm tính quan liêu, bao cấp và thực hiện chính sách triệt tiêu mọi mầm mống của kinh tế tư nhân, đất nước đã rơi vào một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng.

Đặc biệt, sau hai cuộc cải tạo công thương nghiệp ở miền Nam, toàn bộ mạng lưới kinh tế thị trường từng tồn tại bị phá vỡ, nguồn nguyên liệu sản xuất cạn kiệt, các hoạt động kinh doanh gần như tê liệt. Người dân phải sống trong cảnh thiếu thốn triền miên, ăn cơm độn bo bo, xếp hàng cả ngày để mua lương thực, nhu yếu phẩm theo tem phiếu. Sản xuất đình đốn, đời sống nhân dân lâm vào cảnh kiệt quệ và bế tắc kéo dài.

Trong bối cảnh đó, lãnh đạo Thành phố Hồ Chí Minh lúc bấy giờ – Bí thư Thành ủy Võ Văn Kiệt – đã mạnh dạn tìm kiếm những giải pháp để tháo gỡ thế bế tắc.

Với tư duy đổi mới, ông chủ động vận dụng linh hoạt thực tiễn để cứu dân, cứu nền kinh tế thành phố. Một trong những giải pháp đầu tiên mà Bí thư Thành ủy Võ Văn Kiệt  triển khai là tập hợp tư thương, vận dụng khả năng và các mối quan hệ của họ để khơi thông dòng lưu thông hàng hoá trong nước, nối lại mối quan hệ làm ăn, buôn bán với nước ngoài để phục hồi mạng lưới cung ứng và sản xuất đang tê liệt.

Khi đó, trong cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung và Nhà nước độc quyền về ngoại thương, những việc làm như vậy bị xem là trái quy định, thậm chí vi phạm pháp luật. Phải đến sau này, những nỗ lực linh hoạt và dũng cảm ấy mới được nhìn nhận đúng giá trị, dưới tên gọi “phá rào”.

Cuốn hồi ký “Ký ức theo dòng đời” đã tái hiện lại cách triển khai những việc làm từng được xem là bất hợp pháp đó. Từ những bước tập dượt đi buôn thời bao cấp, đến việc hình thành Cholimex – công ty cổ phần đầu tiên hoạt động dưới hình thức “công tư hợp doanh” để thực hiện hoạt động xuất nhập khẩu trong thời kỳ nhà nước độc quyền về ngoại thương…

Ông Phan Chánh Dưỡng cũng kể lại việc tham gia các chương trình thu hút kiều hối, tìm cách hợp thức hóa các hoạt động giao thương xuyên biên giới nhằm cung cấp nguyên vật liệu và hàng thiết yếu cho các nhà máy đang đứng trước nguy cơ đình trệ. Những mô hình thử nghiệm này không chỉ là “phá rào” trong tư duy, mà còn là tiền đề cho những thay đổi sâu rộng sau này trong chính sách kinh tế của Việt Nam.

Vốn là người trực tiếp dấn thân trong dòng chảy đổi thay ấy, ông Phan Chánh Dưỡng thấu hiểu tường tận từng bước đi, từng khó khăn, va vấp, cả những mất mát và hy sinh thầm lặng của một thời “phá rào” đầy giằng co. Chính vì vậy, những tư liệu lịch sử quý giá về một giai đoạn chuyển mình của đất nước trở nên sống động, mang đậm hơi thở cuộc sống và chan chứa cảm xúc của người trong cuộc.

Ký ức về những người “giữ lửa”

Dù những đóng góp của ông mang dấu ấn lịch sử, nhưng chính ông Phan Chánh Dưỡng luôn nhìn nhận một cách khiêm nhường rằng, mọi nỗ lực cá nhân chỉ có thể thành hiện thực nhận được sự đồng hành và “giữ lửa” từ những người lãnh đạo dũng cảm, cấp tiến lúc bấy giờ.

Ông từng chia sẻ rằng: “Hồi đó tôi còn trẻ lắm, không đủ sức đánh giá đây là một chính sách gì lớn đâu. Mình làm theo chỉ đạo là chính, nhưng khi làm như vậy thì thấy cuộc sống người dân khởi sắc hơn.”

Quả thực, khi triển khai những giải pháp được xem là phá rào, tháo gỡ những ách tắc trong sản xuất ở Thành phố Hồ Chí Minh lúc đó, nếu không có sự bảo trợ mạnh tay của  Bí thư Thành uỷ Võ Văn Kiệt hay Bí thư Quận uỷ Quận 5 Võ Trần Chí thì có lẽ số phận của ông cũng như những người thực thi khác đã thêm nhiều gian truân. Phan Chánh Dưỡng đã dành một chương trong cuốn sách để nói về vai trò của những nhân vật lịch sử như vậy.

Sau này, dấu ấn đóng góp của ông Phan Chánh Dưỡng đối với tiến trình phát triển kinh tế đất nước nói chung, và sự chuyển mình của Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, được thể hiện rõ nét qua loạt dự án mang tính đột phá như khu chế xuất Tân Thuận, khu đô thị Phú Mỹ Hưng, cụm công nghiệp Hiệp Phước. Những công trình này đã góp phần làm thay đổi hoàn toàn diện mạo khu vực phía Nam Sài Gòn, biến vùng đất Nhà Bè hoang sơ, sình lầy, ngập mặn – nơi từng bị xem là bất khả thi về quy hoạch – thành một khu đô thị hiện đại, năng động và mang tầm vóc quốc tế.

Trong đó, đại lộ Nguyễn Văn Linh – tuyến đường rộng 120m nối liền khu chế xuất Tân Thuận với Phú Mỹ Hưng – chính là “trục xương sống” cho toàn bộ sự phát triển khu vực và là niềm tự hào lớn lao của ông. Hành trình 30 năm ông Phan Chánh Dưỡng bền bỉ gắn bó, dấn thân, vun đắp cho từng tấc đất Nhà Bè là minh chứng cho một tầm nhìn dài hạn, một khát vọng xây dựng đất nước từ thực tiễn và một trái tim tận hiến vì cộng đồng.

Ông Phan Chánh Dưỡng cũng có những nuối tiếc riêng của mình. Điều ông trăn trở nhất là giấc mơ về một “Sài Gòn tiến ra biển Đông” – một đô thị năng động, hiện đại, hướng biển, kết nối mạnh mẽ với thế giới bằng cả hạ tầng và tầm nhìn. Giấc mơ đó, ông mới chỉ kịp đặt những viên gạch đầu tiên. Ông gửi gắm hy vọng vào một thế hệ mới đủ trí tuệ, kiến thức và sự kiên định vượt trở ngại khó khăn trước mắt, tiếp bước hành trình xây dựng một thành phố đáng sống, một đất nước hùng cường.

Sống một cuộc đời có ích cho xã hội

Ông Phan Chánh Dưỡng là mẫu mực của một người hàn vi từ nhỏ nhưng nhờ sự thông minh, ham học, ý chí vượt khó thành tài mà trở thành bậc trí thức, hữu ích cho xã hội. Cuộc đời ông là minh chứng cho những gì ông đúc kết:  “Nếu có ý chí vươn lên, không ngừng học hỏi thì bất cứ môi trường nào đều có thể là nơi trui rèn nên sự phát triển trí tuệ và khả năng tạo dựng nên cuộc đời hữu ích cho xã hội “

Ngay trong những giai đoạn khó khăn vất vả nhất khi một mình bươn chải ở Sài Gòn, ông vẫn kiên định một ý chí vươn lên, dùng sự khổ luyện và tự học để thay đổi cuộc đời mình. Một chàng trai bồi bàn nghèo kiết xác vẫn không quên việc đọc sách, tự học, tự khép mình vào khuôn khổ để thi đỗ đại học. Quá trình lập nghiệp ông tự gọi mình là một anh Nam bộ “bốn không” – không tiền, không địa vị, không có kinh nghiệm của cuộc sống đô thị xa hoa và không có mối quan hệ thân thế gia đình. Nhưng tất cả khó khăn ông biến thành cơ hội chỉ với một suy nghĩ kiên định là: “Mình chỉ việc tiến lên phía trước một cách không hối hận, vì chẳng còn con đường nào khác hơn”.

Phan Chánh Dưỡng chia sẻ những giá trị và nguyên tắc đã định hướng cho cuộc sống và công việc của ông đó là việc “sống vì người khác”. Chắc hẳn ai cũng sẽ dễ nảy sinh chút ít tâm lý bất mãn khi bị kỳ thị về nguồn gốc xuất thân, vốn là đảng viên lại bị khai trừ Đảng do người nhà vượt biên trái phép rồi bao gian nan, trầy trật trong công việc. Nhưng cuộc sống càng khó khăn, thử thách càng khắc nghiệt ông lại càng kiên nhẫn. Ông lùi lại để thích ứng với một suy nghĩ phải làm sao để có được những giá trị trong cuộc đời.

Khi đọc tự truyện, chúng ta vẫn luôn biết rằng, ai cũng có một vài bí mật không muốn tiết lộ, ai cũng muốn người khác nhìn vào mình với tất cả những gì tốt đẹp nhất. Thế nhưng có lẽ với bản chất chính trực, ngay thẳng của mình, Phan Chánh Dưỡng đã  thẳng thắn “phơi bày” những góc khuất của cuộc đời mình. Chỉ việc dám thừa nhận mình đã từng trốn đi lính như thế nào, hai người em đã làm cách nào để trốn việc tòng quân…cũng đủ cho ta thấy con người đó không tô hồng, đánh bóng bản thân mà dám nhìn thẳng vào cả ưu và nhược của chính mình.

“Ký ức theo dòng đời ” là một tự truyện đáng đọc cho bất kỳ ai quan tâm đến lịch sử và sự phát triển của Việt Nam. Phan Chánh Dưỡng là một tấm gương sáng cho những ai tin rằng, dù xuất phát điểm có khó khăn đến đâu, với ý chí và nỗ lực không ngừng, bất kỳ ai cũng có thể tạo ra những thay đổi lớn lao. Ông cũng đã chứng minh được rằng, sống một cuộc đời có ý nghĩa không chỉ là theo đuổi thành công cá nhân mà còn là những đóng góp cho cộng đồng và xã hội.

“Nếu có ý chí vươn lên, không ngừng học hỏi thì bất cứ môi trường nào đều có thể là nơi trui rèn nên sự phát triển trí tuệ và khả năng tạo dựng nên cuộc đời hữu ích cho xã hội “